قەڵەوی چییە؟

قەڵەوی یان obesity تەنیا چوونەسەرەوەی کێشی جەستە نییە بەڵکوو نەخۆشینێکی درێژخایەنە و چەندین هۆکار لە دروستبوونی ئەم نەخۆشینە ڕۆڵی سەرەکی دەگێرن. قەڵەوی تەندروستی کەسەکان لە درێژماوەدا بە شێوەیەکی جددی دەخاتە مەترسییەوە. لەم ساڵانەی دوایی، گۆڕینی شێوەژیان، کەمبوونەوەی چالاکی جەستەیی، بەکارهێنانی ئەو خواردنانەی کالۆرییان لە سەرەوەیە، سترێس و دڵەڕاوکێ بووەتە هۆی ئەوەی کە قەڵەوی ببێتە یەکێک لە گرنگترین کێشەکانی تەندروستی گشتی لە سەرانسەری جیهان.

ڕێکخراوەی جیهانی تەندروستی(WHO)، قەڵەوی وەک نەخۆشین دەناسێنێت نەک وەک هەڵبژاردنێک یان هەڵەیەکی تاکەکەسی لە بەر ئەوەی کۆمەڵێک هۆکاری وەک: ژێنێتیکی، ژینگەیی، هۆرمۆنی، کرداری و دەروونی لە دروستبوونیدا ڕۆڵی سەرەکی دەگێڕن. ئەم نەخۆشینە لە ئاکامی کۆبوونەوەی لە ڕادەبەدەری چەوری دروست دەبێت و تەنیا پەیوەندی بە ڕواڵەتەوە نییە و لە سەر تەندروستی دڵ، گورچیلە ، جەرگ و هۆرمۆنەکان و تەنانەت تەندروستی دەروونیش کاریگەری ڕاستەوخۆ دادەنێت. زۆرینەی خەڵک `بە چاوێکی سووکەوە لە قەڵەوی دەڕوانن، بەڵام لە ڕاستیدا قەڵەوی گرفتێکی ئاڵۆز، فرەهۆکار و پێویست بە چارەسەری پسپۆڕانەیە. بۆ چارەسەری قەڵەوی پێویستە سەرەتا بیناسین: قەڵەوی چییە؟ چۆن دروست دەبێت؟ چ پێشهاتێکی لێ دەکەوێتەوە؟ چۆن دەستنیشان دەکرێت؟ باشترین ڕێگای چارەسەری قەڵەوی چییە؟

ئەم بابەتە بە زمانێکی سادە و چوارچێوەیەکی ستانداردی پزیشکی ئامادە کراوە تا یارمەتیتان بدات لە سەرەتاوە تا چارەسەرکردن.

قەڵەوی چییە؟ پێناسەی قەڵەوی لە زانستی پزیشکیدا

لە پزشکیدا قەڵەوی بریتیە لە کۆبوونەوەی چەوری جەستە بە ڕادەیەک کە ئەم چەورییە تەندروستی کەسەکان بخاتە مەترسییەوە. باوترین پێوەر بۆ پێوانی قەڵەوی بی ئێم ئای(BMI) یان نوانەی بارستەی لەشە کە لە ڕێی دابەشکردنی کێش(کیلۆگرام) بەسەر باڵا دووجا(سانتی مەتر) حەسێب دەکرێت.

• کێشی کەم: کەمتر لە ١٨.٥
• کێشی تەندروست ١٨.٥ تا ٢٤.٩
• کێشی زیادە: ٢٥ تا ٢٩.٩
• قەڵەوی پلە١: ٣٠ تا ٣٤.٩
• قەڵەوی پلە٢: ٣٥ تا ٣٩.٩
• قەڵەوی پلە٣: ٤٠ بەرەو سەر

نابێت بیرمان بچێت کە بی ئێم ئای تەنیا ئامرازێکی سادەیە و هەمیشە وێنەیەکی تەواو لە تەندروستی کەسەکان بە ئێمە نادات. بۆ نممونە لەو کەسانەی کە وەرزش دەکەن و خاوەنی ماسوولکەن ڕەنگە بی ئێم ئای لە سەرەوە بێت بەڵام قەڵەو نەیەتە ئەژمار. لە پاڵ بی ئێم ئای، پێوانە ناوقەد گرنگی تایبەت بە خۆی هەیە. چەوری سک یان چەوری دەور ئەندامە ناوەکییەکان مەترسیدارترین جۆری چەورین کە مەترسی تووشبوون بە نەخۆشینەکان پەیوەندیدار بە دڵ، شەکرە و جەرگ دەبەنە سەرەوە. هەنووکە بۆ زۆرینەی پسپۆڕەکانی بوارە جیاوازەکان  ناوقەد و نیسبەتی ناوقەد بە باڵا گرنگییەکی زیاتری هەیە لە چاو بی ئێم ئای.

هۆکارەکانی قەڵەوی: بۆچی تووشی قەڵەوی دەبین؟

قەڵەوی هەمیشە لە ئاکامی زۆرخواردندا درووس نابێت، بەڵکوو هۆکارە ژێنێتیکی، ژینگەیی، کرداری و هۆرمۆنییەکان ڕاستەوخۆ کاریگەرییان لە سەر قەڵەوی هەیە. گرنگترین هۆکارەکان بریتین لە:

ژێنێتیک و پێشینەی بنەماڵەیی

ژێنێتیک دەتوانێ لە سەر ئارەزووی خواردن، مێتابۆلیسم، دابەشبوونی چەوری و چۆنییەتی خواردن کاریگەری دابنێت. ئەگەر دایک و باوک قەڵەو بن ئەگەری قەڵەوبوونی منداڵیش لە سەرەوەیە. ژێنێتیک بە تەنیایی نابێتە هۆی قەڵەوی بەڵام ڕێگە بۆ تووشبوون بە قەڵەوی خۆش دەکات.

جۆری خواردنی ناتەندروست

بەکارهێنانی ئەو خواردنانەی کە خاوەنی کالۆرییەکی زۆرن یان ئەو خواردنانەی بەهایان کەمترە وەک:

• خواردنەخێراکان
• خواردنەوە گازدار و شیرینەکان
• شیرینی
• خواردنی چەور یان سوورکراوە

 هەروەها بە خێرایی خواردن و سڕینەوەی ژەمی بەیانی، خواردن لە کاتی سترێس لە هۆکارەکانی تووشبوون بە قەڵەوین.

ناچالاکی جەستەیی

ژیانی پشت مێز، ئەو کارانەی بە دانیشتنەوە دەکرێن، زۆر بەکارهێنانی مۆبایل و کۆمیووتێر، کەمبوونی چالاکی جەستەیی دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی بەکارهێنانی وزە و سووتاندنی چەوری.

کێشە هۆرمۆنییەکان

نەخۆشینگەلێکی وەک:

• هایپۆتیرۆئیدی
• کیستی هێلکەدان
• سێندرۆمی کووشینگ
• شەکرە

دەتوانن ببنە هۆی قەڵەوی یان دژواربوونی پرۆسەی لاوازبوون.

سترێسی درێژماوە دەبێتە هۆی چوونەسەرەوەی کۆرتیزۆل و ئارەزوویەکی زیاتر بۆ خواردنە چەور و شیرینەکان دروست دەبێت.

دەرمانەکان

هەندێ لە دەرمانەکان دەبنە هۆی چوونە سەرەوەی کێشی جەستە وەک:

• کۆرتۆنەکان
• دەرمانەکانی دژە خەمۆکی
• دەرمانەکانی دژە سایکۆز
• دەرمانەکانی شەکرە

هۆکارە دەروونییەکان

زۆرینەی خەڵ لە کاتی سترێس، خەم و دڵەڕاوکێ پەنا دەبەنە بەر خواردن، ئەم جۆرەی زۆرخۆری هۆکارێکی باوی قەڵەوییە.

قەڵەوی و کێشەدەروونییەکان سیکلێکی سەقەت درووست دەکەن: قەڵەوی دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی باوەڕبەخۆبوون کە خۆی ئەوەش دەبێتە هۆی زۆرخواردن و قەڵەوی.

خەوی ناتەواو

کەم خەوی دەبێتە هۆی چوونە سەرەوەی هۆرمۆنی برسییەتی(گێرلین) و کەمبوونەوەی هۆرمۆنەکانی تێربوون(لێپتین) و ئارەزووی خواردن زۆر دەکات.

هۆکارە ژینگەیی و کۆمەڵایەتییەکان

لە بەردەستبوونی خواردنەخێراکان، ئەو ڕێکلامانەی بۆ خواردنە ناتەندرستەکان دەکرێت، نەبوونی ژینگەیەکی گونجاو بۆ وەرزش و شێوەژیانی شارنشینی لە هۆکارە ژینگەیی و کۆمەڵایەتییەکانی قەڵەوین.

نیشانەکانی قەڵەوی

قەڵەوی تەنیا چوونە سەرەوەی کێشی جەستە نییە و دەتوانێت ئەم نیشانانەی خوارەوەیشی هەبێت:

• ماندوێتی بەردەوام
• هەناسەسواری لە کاتی چالاکیدا
• عارەقکردنەوەی زۆر
• ئێشی جومگە بە تایبەت ئەژنۆکان
• پرخەکردن لە خەودا
• کەمبوونەوەی وزە
• کەمبوونەوەی باوەڕ بە خۆ بوون
• هەڵاوسانی پێ
• تووڕەبوون و ناهاوسەنگی باری دەروونی

ئەم نیشانانە لەگەڵ چوونە سەرەوەی کێش، زیاتر دەبن.

ناوقەدی ئەستوور لە گرنگترین پێوانەکانی مەترسی نەخۆشینەکانی دڵە:

زیاتر لە ٨٨ سانتی مەتر لە ژنان و زیاتر لە ١٠٢ سانتی مەتر لە پیاواندا

پێشهاتەکانی قەڵەوی: قەڵەوی چۆن دەبێتە مەترسی؟

شەکرەی جۆری دوو

چەورە زیادە دەبێتە خۆی بەرگری خانەکانی لەش لەبەرامبەر ئەنسۆلین و ئەم حاڵەتە گرنگترین هۆکاری درووستبوونی شەکرەی جۆری دووە.

نەخۆشینیەکانی دڵ و جەڵتە

قەڵەوی ئاستی کۆلێسترۆڵی زیانمەند، زەختی خوێن و ئاوسان دەباتە سەرەوە و مەترسی جەڵتەی دڵ و مێشک زیاد دەکات.

گرفتە دەروونییەکان

خەمۆکی، کەمبوونەوەی باوەڕ بە خۆ بوون، دڵەڕاوکێی کۆمەڵایەتی و شەرمکردن لە پێشهاتەکانی قەڵەوین.

چەوریی جەرگ

کەسانی قەڵەو زیاتر مەترسی تووشبوون بە نەخۆشینی چەوری جەرگییان لە سەرە کە ئەگەر بەرەوپێش بچێت دەبێتە هۆی ئاوسانی جەرگ و سیرۆزی جەرگ.

کێشەگەلی هەناسەدان

لە کاتی خەودا، چەورییەکانی دەوری مل، ڕێگەی هەناسەدان بەرتەسک دەکەنەوە و دەبنە هۆی پچڕانی بەردەوامی هەناسەدان.

پاڵەبەستۆی سەر جومگەکان و ئارترۆز

کێشی زۆر پاڵەپەستۆ دەخاتە سەر ئەژنۆ و ناوقەد، ئەمەیش ئەگەری تووشبوون بە ئارترۆز دەباتە سەرەوە.

گرفتەکانی هەرسکردن و ڕیفلاکس

پاڵەپەستۆی چەوری سکلە سەر گەدە دەبێتە هۆی ڕیفلاکسی ئەسیدی مەعیدە.

گرفتەکانی زاوزێ

ئەگەری ڕوودانی PCOC لە ژنان و کەمبوونەوەی ڕێژەی تێستێسترۆن لە پیاواندا، بە چوونە سەرەوەی کێشی جەستە هەیە.

چوونەسەرەوەی مەترسیی تووشبوون بە هەندێ لە شێرپەنجەکان

شێرپەنجەی ڕیخۆڵە

مەمک
 منداڵدان

پرۆستات

گورچیلە

دوایین توێژینەوەکان نیشانیان داوە کە قەڵەوی دەتوانێت یەکێک بێ لە هۆکارەکانی هەوکردنی درێژخایەن کە ئەمەش ڕێگا بۆ گەشەی شێرپەنجە جیاوازەکان خۆش دەکات.

دەستنیشانکردنی قەڵەوی

پزێشکی پسپۆڕ بۆ دەستنیشانکردنی قەڵەوی لەم پێوەرانەی خوارەوە کەڵکوەردەگرێ:

• بی ئێم ئای
• پێوانەی ناوقەد
• پێوانەی ناوقەد بە باڵا: ئەگەر نێوقەد لە نیوەی باڵا زیاتر بێت، ئەگەری نەخۆشینە مێتابۆلیکەکان لە سەرەویە
• شیکردنەوەی پێکهاتەی جەستە Body composition: هەندێک ئامێری وەک بادی ئانالیزێر، ڕێژەی چەوری، ماسوولکە و ئاوی جەستەمان پێ نیشان دەدات.\

ئەم ڕێگایانە دەتوانن وێنەیەکی وردتر لە تەندروستی کەسەکان نیشان بدەن.

تاقیکاریییەکانی وەک:

• شەکری خوێنی ناشتا
• چەوری خوێن
• کارکردی جەرگ
• هۆرمۆنەکانی تیرۆئید
• ئاستی ئەنسۆلین

ئەم پشکنینانە یارمەتی دەدات کە هۆکاری سەرەکی قەڵەوی بناسین و مەترسییەکانی دەستنیشان بکەین.

چارەسەری قەڵەوی: باشترین شێواز بۆ هێنانەخوارەوەی کێشی جەستە

 چارەسەری قەڵەوی دەبێت لە چەند قۆناخ و چەند ڕەهەندەوە بێت. هیچ مۆعجیزەیەک و ڕێگایەکی خێرا نییە بۆ چارەسەرکردن. باشترین بەرنامە بۆ چارەسەرکردن بریتیە لە:

١.چاککردنی شێوازی خواردن

گرنگترین ڕێسا لە هێنانەخوارەوەی کێشی جەستە هاوسەنگ کردنی وزەی بەدەستهاتوو و بەکارهێنراوە. خاڵە گرنگەکان:

• کەمکردنەوەی بەکارهێنانی ئەو خواردنانەی کالۆری یان وزەیان لە سەرەوەیە
• خواردنی میوە و سەوزەوات: فیبر دەبێتە هۆی درێژبوونەوەی تێری و کۆنترۆڵی شەکری خوێن.
• وەرگرتنی پرۆتێئینی پێویست
• خواردنەوەی ئاوی پێویست
• لابردنی خواردنەوە گازدار و شیرینەکان
• کۆنترۆڵی ڕێژەی خواردن
• نەخوادرن لە کاتی تووڕەییدا

شێوازی دروستی خواردن ئەو شێوازەیە کە کەسەکە بتوانێت درێژە بدات نەک لە نیوەی ڕێگا ماندوو و بێ هیوا بێت.

٢.چالاکی جەستەیی

وەرزش باشترین ڕێگا بۆ بردنەسەرەوەی مێتابۆلیسمی وزەیە

پێشنیارەکان:

• لانیکەم سی خولەک پیاسەکردنی ڕۆژانە
• وەرزشە ئایرۆبیکەکانی وەک: پاسکیل سواری، مەلەکردن، هەڵآتن
• ڕاهێنانی قورس ٢ بۆ ٣ ڕۆژ لە حەفتەدا بۆ درووسکردنی ماسوولکە

٣.چاککردنی شێوەژیان

• خەوی تەواو(حەوت بۆ هەشت کاتژمێر)
• کەمکردنەوەی سترێس
• خواردن لە کاتی گونجاو
• نەخواردن لەکاتی سەیرکردنی تەلەڤیزیۆن

٤.چارەسەرە دەرمانییەکان

ئەگەر بی ئێم ئای سەرووی ٣٠ بوویان نەخۆشینێکی لاوەکی هەبوو، ڕەنگە پزیشک دەرمانی کەمکردنەوەی ئارەزووی خواردن یان کەمکردنەوەی جەزبی چەوری پێشننیار بدات. ئەم دەرمانانە دەبێت لە ژێر چاوردێری پزیشکی پسپۆڕدا بەکار بهێنرێت.

٥.نەشتەرگەری قەڵەوی

بۆ ئەو کەسانەی قەڵەوی پلە سێیان هەیە یان ئەوانەی بە چارەسەرەکانی تر سەرکەوتوو نەبوون ئەم نەشتەرگەرییانەی خوارەوە ئەنجام دەدرێت:

• سڵیڤی مەعیدە
• بای پەسی مەعیدە
• باندینگ یان حەڵقەی مەعیدە

ئەم نەشتەرگەرییانە جیا لە بچووککردنەوەی مەعیدە لە سەر هۆرمۆنەکانی برسییەتی و تێریش کاریگەری دادەنێن کە ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی  ئارەزووی خواردن کەم ببێتەوە  بۆ کەمبوونەوەی کێشیش ئەنجامێکی سەقامگیرمان هەبێ.

پێشگرتن، باشترین ڕێگەیە

پێشگرتن هەمیشە ئاسانتر و هەرزانتر لە چارەسەرە، بە ڕەچاوکردنی ئەم ڕێسایانەی خوارەوە دەتوانین پێش بە قەڵەوبوون بگرین:

• بوونی بەرنامەیەکی تەندروست بۆ خواردن
• چالاکی بەردەوامی جەستەیی
• کۆنترۆڵی حەفتانەی کێش
• کەمکردنەوەی خواردنی خێرا
• فێرکاری ڕەوشتە تەندروستەکانی خواردن بە منداڵان
• خۆپارێزی لە زۆرخواردن
• خەوی تەواو: توێژینەوەکان دەریدەخەن ئەو کەسانەی زیاتر لە ٧ کاتژمێر خەوی شەوانەیان هەیە، کەمتر تووشی قەڵەوی دەبن.

کۆباس

قەڵەوی نەخۆشینێکی درێژخایەن، ئاڵۆز و فرەهۆکارە کە دەتوانێت تەندروستی جەستەیی و دەروونیش بخاتە ژێر کاریگەری خۆی. بەڵام بە زانیاری ، هەڵبژاردنی شێوەژیانی تەندروست، چارەسەری زانستی و بەردەوام دەتوانین قەڵەوی کۆنترۆڵ یان چارەسەر بکەین.تەنانەت بچووکترین گۆڕانکاری لە عادەتەکانی ڕۆژانە دەتوانێت لە درێژماوەدا کاریگەری ئەرێنی و گەورە دابنێت. باشترین ڕێگە بۆ چارەسەری قەڵەوی، خواردنی تەندروست، چالاکی جەستەیی، کەمکردنەوەی سترێس و ڕاوێژ لەگەڵ پزیشکی پسپۆڕی خواردنە. بیرتان نەچێت ئامانجمان گەیشتن بە تەندروستییە نەک ئەو ژمارەی لە سەر ترازوو دەیبینین!