برۆنکایت یان هەوکردنی بۆرییەکانی هەناسە(Bronchitis)

برۆنکایت (Bronchitis)، برۆنشیت یان بە کوردی “هەوکردنی بۆرییەکانی هەناسە” بریتییە لە ورووژان یان هەوکردنی ناوپۆشی بۆرییەکانی هەناسە لە کۆئەندامی هەناسەدا کە دەتوانێت توند یان درێژخایەن بێت. نیشانە باوەکانی بریتین لە کۆکەی بەردەوام لەگەڵ بەڵغەم یان بێ بەڵغەم، هەناسەتەنگیی سووک بۆ مامناوەند، ئازاری سنگ و هەندێک جار تا. هۆکارە سەرەکییەکانی بریتین لە هەوکردنی ڤایرۆسی، بەرکەوتن بە دووکەڵی جگەرە یان پیسیی ژینگە و لە هەندێک حاڵەتدا هەوکردنی بەکتریایی یان هەستیاری. چارەسەری جۆری توندی ئەم نەخۆشییە چارەسەریی پاڵپشتییە و بەندە بە هۆکار و توندیی نیشانەکان: پشوودان، خواردنی شلەمەنی، دەرمانی دژەکۆکە یان ئەگەر پێویست بوو تراوکەرەوەی بەڵغەم و هەندێک جار ئەگەر هەوکردنی بەکتریایی هەبێت ئەنتی بایۆتیک یان مەترسیی لێکەوتەیی لە ئارادا بێت. چاودێریی پێویست بریتییە لە بەڕێوەبردنی باشی کۆئەندامی هەناسەدان، دوورکەوتنەوە لە ماددە ورووژێنەرەکان (وەک جگەرە، دووکەڵ)، پاکڕاگرتنی هەناسەدان و بەدواداچوونی پزیشکی لە حاڵەتە بەردەوامەکانی کۆکە و هەناسەتەنگیدا.

هەوا لە دەم و لووتەوە سەرەتا ئاراستەی بۆریی سەرەکیی هەوا (Trachea) دەبێت کە ١٠سم درێژە و دوایی لە نزیک سییەکاندا بە دوو لقی ڕاست و چەپ (Bronchi) دابەش دەبێت. لە ناو سییەکاندا بە بۆریچکەکاندا (Bronchioles) دەگاتە سیکڵدانۆچکەکان (Alveoli) و لەوێدا ئاڵوگۆڕی گازی لەگەڵ تۆڕێک لە موولوولەکانی خوێن ڕوو دەدات.

پێناسە و گرینگی هەوکردنی برۆنکایت هەناسە

هەوکردنی بۆرییەکانی هەناسە ئاماژەیە بۆ هەوکردن و ورووژانی ناوپۆشی بۆرییەکانی هەناسە. بۆرییەکانی هەناسە بەرپرسن لە ئاراستەکردنی هەوا بۆ ناو سییەکان. کاتێک ئەم ناوپۆشە تووشی هەوکردن یان ورووژان دەبێت، بەڵغەمی زیاتر بەرهەم دەهێنێت و دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی بۆری هەناسە و سەرهەڵدانی کۆکەیەکی کاتی یان درێژخایەن. هەوکردنی بۆرییەکانی هەناسە دوو جۆرە: توند و درێژخایەن. برۆنشیتی توند بە زۆری دوای هەوکردنی ڤایرۆسی یان بەکتریایی کورتخایەن ڕوو دەدات و پتر لە ماوەی چەند هەفتەیەکدا چارەسەر دەبێت. زۆر جار هەوکردنی درێژخایەن بە هۆی بەردەوامبوونی بەرکەوتن بە ماددە ورووژێنەرەکانی هەناسە وەک جگەرەکێشان یان پیسبوونی هەوا دروست دەبێت و دەتوانێت ببێتە هۆی گۆڕانکاریی هەمیشەیی لە شانەکانی کۆئەندامی هەناسەداندا. زانیاری سەبارەت بە هەوکردنی بۆرییەکانی هەناسە و چۆنیەتیی پەرەسەندنی، دەتوانێت یارمەتی مرۆڤ بدات لە کاتی خۆیدا چاودێریی پزیشکی وەربگرێت و لە سەرهەڵدانی لێکەوتەکانی بەرگری بکات.

نیشانەکانی کامانەن و چۆن دەستنیشان دەکرێت؟

نیشانەکانی هەوکردنی توندی بۆرییەکانی هەناسە بە زۆری کتوپڕ سەر هەڵدەدات و بە کۆکەیەکی بەردەوام دەست پێدەکات کە ڕەنگە بەڵغەمێکی ڕوون یان بڕێک خۆڵەمێشی-زەردیشی لەگەڵدا بێت. نیشانەکانی تری بریتین لە:

• هەست بە ئازار و فشار لە سنگدا لە کاتی کۆکە یان هەناسەداندا
• توندیی سنگ یان دەنگێکی کپ لە سنگدا
• تایەکی سووک بۆ مامناوەند
• ماندوویەتی یان ناڕەحەتیی گشتی
• لە هەندێک حاڵەتدا پژمین یان ئاوی لووت

هەوکردنی درێژخایەنی بۆرییەکانی هەناسە بە کۆکەیەکی بەردەوام بۆ ماوەی لانی کەم سێ مانگ لە دوو ساڵدا و لەسەر یەک دەناسرێتەوە و بەزۆری لەگەڵ دەردانی درێژخایەنی بەڵغەم، بە تایبەت لە بەیانیاندا دەردەکەوێت. دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە پتر لەسەر بنەمای مێژووی پزیشکی و پشکنینی جەستەیی نەخۆشەکەیە. لە هەندێک حاڵەتدا پزیشک بۆ ڕەتکردنەوەی کێشەکانی تری وەک ئاسم (ڕەبۆ) یان هەوکردنی سییەکان، ڕەنگە فەرمانی وێنەگرتنی سنگ، پشکنینی کارایی سییەکان (flowmetry) یان پشکنینی بەڵغەم بدات. ئەگەر نیشانە توندەکان زیاتر لە سێ هەفتە بەردەوام بوون یان تای بەرز، ئازاری توندی سنگ یان هەناسەتەنگییەکی توند ڕووی دا، پێویستە هەڵسەنگاندنی تایبەتتری بۆ بکرێت.

هۆکار و مەترسییەکانی کامانەن؟

هۆکارەکانی هەوکردنی بۆریی هەناسە دوو بەشە:

• برۆنشیتی توند: زۆر جار بە هۆی هەوکردنی ڤایرۆسییەوە (وەک ئەنفلۆنزا یان هەڵامەت) ڕوو دەدات. هەروەها هۆکارە ژینگەییەکان (وەک پیسبوونی هەوا، دووکەڵی جگەرە یان بەرکەوتن بە تۆز و خۆڵ) دەتوانن توندی و ماوەی نەخۆشییەکە زیادتر بکەن. لە هەندێک حاڵەتدا هەوکردنی بەکتریایی دەتوانێت ببێتە هۆی برۆنشیتی توند کە پێویستی بە ئەنتی بایۆتیکە.
• برۆنشیتی درێژخایەن: پتر بە هۆی بەرکەوتنی درێژخایەن بە ورووژێنەرەکانی کۆئەندامی هەناسەدان (وەک جگەرەکێشان، دووکەڵی جگەرە، پیسکەرەکانی پیشەسازی، گاز یان تۆز) ڕوو دەدات. هەروەها بوونی نەخۆشییە درێژخایەنەکانی وەک نەخۆشیی تەسکبوونەوەی ڕێڕەوی هەناسەی درێژخایەن (COPD) یان هەستیاریی هەناسەدان دەتوانێت مەترسی برۆنشیتی درێژخایەن زیاد بکات.

چارەسەر و چاودێرییەکانی بە چ شێوەیەکن؟

ئامانج لە چارەسەرکردن، کەمکردنەوەی توندی نیشانەکان و خێراکردنی چاکبوونەوە و ڕێگریکردن لە لێکەوتەکانییە. بەپێی توند یان درێژخایەن‌بوونی نەخۆشییەکە و ڕادەی توندیی نیشانەکان، شێوازی جۆراوجۆری چارەسەری بەکار دەهێنرێت:

چارەسەری گشتی و پاڵپشتی:

پشوودان و ڕاگرتنی شلەی جەستە:

جەستە پێویستی بە ئاو و پشوو هەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەوکردن و نۆژەنکردنەوەی ناوپۆشی بۆرییەکان.

کۆنتڕۆڵکردنی تا و ئازار:

بەکارهێنانی دەرمانی ئازارشکێن و دژەتا وەک ئەسیتامینۆفین یان ئیبوپڕۆفین بەپێی ڕێنمایی پزیشک.

کەمکردنەوەی ورووژاویی کۆئەندامی هەناسە:

دوورکەوتنەوە لە دووکەڵی جگەرە، دووکەڵ، یان هەر جۆرە ورووژێنەرێکی ژینگەیی، هەروەها بەکارهێنانی دەمامک لە هەوای پیسدا.

چارەسەری دەرمانی

ئیکسپێکتۆر (لینجەزێ) یان شێدارکەرەوەی ناوپۆش:

لە هەندێک کەسدا وەکوو دەرمانی پاڵپشت بۆ ئاسان دەرکردنی بەڵغەم دەنووسرێت.

دەرمانی دژەهەو یان فراوانکەری بۆرییەکان Bronchodilator:

ئەم دەرمانانە لە هەندێک کەسدا بەکار دەهێنرێن کە مەترستی تەسکبوونەوەی بۆری هەناسەیان لەسەرە بۆ ئەوەی بۆری هەناسە بە کراوەیی بمێنێتەوە.

ئەنتی بایۆتیک:

هەوکردنی توندی بۆرییەکانی هەناسە بە گشتی حاڵەتێکی فریاگوزاریی پزیشکی نییە مەگەر بەڵگەی هەوکردنی بەکتریایی یان مەترسیی تەشەناکردنی هەبێت. لەوانەیە پزیشک دەرمانی ئەنتی بایۆتیک بنووسێت یان ڕوونی بکاتەوە کەی پێویستە بخورێت.

چارەسەرە تایبەتەکان لە برۆنشیتی درێژخایەن:

ئەگەر هەوکردنی درێژخایەنی بۆرییەکان لەئارادا بێت یان پیسکەرەکانی ژینگە ببنە هۆی توندبوونەوەی، لەوانەیە ڕوو بکرێتە بەکارهێنانی دەرمانی فراوانکەری بۆرییەکانی هەناسە، کۆرتیزۆلی هەڵمژین و بەڕێوەبردنی نەخۆشییەکانی وەک COPD.

چاودێریی ڕۆژانە و چاکسازیی هەناسەدان:

ڕاهێنانی هەناسەدان:

ڕاهێنانی هەناسەدان یارمەتیدەرە بۆ باشترکردنی کارایی سییەکان و کەمکردنەوەی ورووژاوی.

کوتانی بەردەوام:

ڤاکسیناسیۆنی بەڕۆژ وەک ڤاکسین (پێکوتە)ی ئەنفلۆنزا و نۆمۆکۆکی، ڕەنگە لە تووشبوون یان توندبوونەوەی هەوکردنی کۆئەندامی هەناسە ڕێگری بکات.

خۆراکی دروست و چالاکیی جەستەیی گونجاو:

خۆراکی تەندروست و چالاکیی جەستەیی ڕێکوپێک یارمەتیی باشترکردنی بەرگریی لەش و چاکسازیی گشتی دەدات.

ئامۆژگاریی تایبەت بۆ هەوکردنی توندی بۆرییەکانی هەناسە:

کەمکردنەوەی کۆکە:

لە کاتی هەبوونی کۆکەی نەرمدا بەکارهێنانی دەرمانی دژەکۆکەی ئاسایی و لە کاتی هەبوونی بەڵغەمی خەستدا خواردنەوەی شلەی گەرم دەتوانێت یارمەتیدەر بێت.

بەدواداچوونی پزیشکی:

ئەگەر کۆکە بۆ ماوەی زیاتر لە ٣ هەفتە بەردەوام بوو، یان ئەگەر تایەک لە سەرووی ٣٧.٨ پلەی سەدی یان هەناسەتەنگییەکی توند لە ئارادا بوو، سەردانی پزیشک بۆ ڕێگریکردن لە قورستربوونی نەخۆشی و سەرهەڵدانی لێکەوتەی خراپتر پێویستە.

ئامۆژگاریی تایبەت بۆ هەوکردنی درێژخایەنی بۆرییەکانی هەناسە:

وازهێنان یان کەمکردنەوەی جگەرەکێشان:

بنەمای یەکەمی خۆپاراستن و چارەسەرییە.

بەڕێوەبردنی ورووژێنەرەکان:

کەمکردنەوەی بەرکەوتنەکانی پیسی ژینگە لە کەمکردنەوەی توندی نیشانەکاندا کاریگەرە.

بەدواداچوونی ڕێکوپێک:

پشکنینی دەورەیی بۆ هەڵسەنگاندنی پێشکەوتنی نەخۆشییەکە و ڕێکخستنی دەرمانەکان.

خۆپاراستن و چاودێری لە ماڵەوە:

• بەکارهێنانی دەرمانەکان بەو شێوەی پزیشک نووسیویە و تەواوکردنی خولی دەرمانەکان.
• بەکارهێنانی شێدارکەرەوە یان ئامێری هەڵم بۆ ڕاگرتنی شێداریی بۆرییەکان.
• پشوودانی گونجاو بۆ ڕێگریکردن لە توندبوونەوەی کۆکە.
• دوورکەوتنەوە لە نەخۆشە درمیەکان، بەتایبەتی لە وەرزی بڵاوبوونەوەی پەتا و درم.
• کوتان و بەڕۆژکردنەوەی ڤاکسین (پێکوتە)ەکانی پەیوەست بە نەخۆشییەکانی هەناسەدان.
• لە ئەگەری سەرهەڵدانی نیشانە مەترسیدارەکان، وەک تەنگەنەفەسیی توند، ئازاری بەردەوامی سنگ یان کۆکەی خوێن، پێویستە دەستبەجێ سەردانی پزیشکی بکرێت.

زاراوەکانی هەوکردنی بۆرییەکانی هەناسە:

هەوکردنی بۆرییەکانی هەناسە: هەوکردن یان ورووژانی ناوپۆشی بۆرییەکانی هەناسە، بۆرییە سەرەکییەکانی هەناسەدان لە سییەکان.

بۆرییەکانی هەناسە: زاراوەیەکە ئاماژە بە درەختچەی بۆرییەکانی هەناسە دەکا کە دابەش دەبن بۆ لقە بچووکترەکان لە ناو سییەکاندا.

بەڵغەم: لینجێک کە بە یارمەتی کۆکە لە بۆرییەکانی هەناسە دەردەچێت.

COPD: نەخۆشییەکی درێژخایەنی سییەکانە کە دەبێتە هۆی گیرانی ڕێگەی هەوا و دەکرێت پێوەندی بە هەوکردنی درێژخایەنی بۆرییەکانی هەناسەوە هەبێت.