سەندرۆمی ماندوویەتیی درێژخایەن (CFS)

بۆچی هەندێک کەس سەرەڕای پشووی زۆریش، هیچ کات پاتریی جەستەیان بە تەواوی بارگاوی (شەحن) نابێتەوە؟ سەندرۆمی ماندوویەتیی درێژخایەن یان CFS (Chronic Fatigue Syndrome) یەکێک لە سەیرترین نەخۆشییەکانی ئەم سەردەمەیە. جاری وایە ئەم نەخۆشییە ساڵەها پێی نازانرێت و نەخۆش لە ئیش و کاری ڕۆژانەی دەخات و تەنانەت کەسانی نزیکی نەخۆشەکەش ناتوانن لە «قووڵیی ماندوویەتی»ی نەخۆشەکە تێبگەن.

CFS تەنیا “ماندوویەتییەکی زۆر” نییە و نەخۆشییەکی ڕاستییە کە لە سەر کارکردی سیستەمی دەماریی مرۆڤ، وزەی خانەکان و سیستەمی بەرگریی لەش کاریگەری دادەنێت. زۆرینەی نەخۆشەکان دەڵێن: «دەڵێی لەشم کوژاوەتەوە و چیتر هەڵنابێتەوە». لەم بابەتەدا بە شێوازێکی سادە و گشتگیر ئەم نەخۆشییە دەخەینە بەر باس و لە هۆکار و نیشانە و دەستنیشانکردنییەوە تا شێوازەکانی چارەسەرکردن، شێوەژیان و ڕێکارە کردارییەکان بە وردی دەدوێین.

 سەندرۆمی ماندوویەتیی درێژخایەن (CFS) چییە؟ بۆچی بە پشوویش چارەسەر نابێت؟

سەندرۆمی ماندوویەتیی درێژخایەن نەخۆشییەکی درێژخایەنە کە دەبێتە هۆی ماندوویەتی و بێهێزییەکی زۆر و ئەم تایبەتمەندییانەی خوارەوە لەخۆ دەگرێت:

• بە پشوودان چارەسەر نابێت.
• لانی کەم ٦ مانگ درێژە دەکێشێت.
• چالاکیی ڕۆژانەی نەخۆش پەکی دەکەوێت.
• کۆمەڵێک نیشانەی جەستەیی و زەینی لەگەڵدایە.

ناوی تری ئەم نەخۆشییە «ME» یان «Myalgic Encephalomyelitis»ە بە واتای «هەوکردنی دەمار و ئێشی ماسوولکەکان». ئەم نەخۆشییە دەتوانێت هەر کەسە و لە هەر تەمەنێکدا تووش بکات بەڵام لە نێو ژناندا زیاترە و زۆرتر لە تەمەنی ٣٠ بۆ ٥٠ ساڵیدا خۆی دەردەخات.

بۆچی CFS ڕوو  دەدات؟ هۆکار و گریمانە زانستییەکانی ئەم نەخۆشییە

هۆکاری سەرەکیی ئەم نەخۆشییە سەداسەد ئاشکرا نییە، بەڵام توێژینەوەکان چەند هۆکاری گرینگ بۆ سەرهەڵدانی ئەم نەخۆشییە دەستنیشان دەکەن.

هەوکردنی ڤایرۆسی و بەکتریایی:

زۆرینەی نەخۆشەکان دوای هەوکردنێکی توند تووشی CFS دەبن.بۆ نموونە ئەم ڤایرۆسانە دەتوانن وەک بزوێنەری سەرەتاییی ئەم نەخۆشیە بە هەژمار بێن:
ڤایرۆسی EBV
کۆڤید-١٩
سایتۆمێگالۆڤایرۆس

تێکچوونی سیستەمی بەرگریی لەش:

لە هەندێک نەخۆشدا سیستەمی بەرگری  چالاکییەکەی زۆر یان کەم دەبێتەوە. ئەم گۆڕانکارییە دەبێتە هۆی هەستکردن بە ماندوویەتی و هەوکردنی لەش.

تێکچوون لە بەرهەمهێنانی وزەی خانەکان (میتۆکۆندریا):

میتۆکۆندرییەکان کارگەی وزەی جەستەن. توێژینەوەکان دەریانخستووە  لە CFSدا بەرهەمهاتنی وزە کەم دەبێتەوە. بۆیە جەستە بچووکترین چالاکییەکان وەک کارێكی قورس دەبینێت.

کێشەی دەماری و پێوەندیی خانەیی:

CFS وەک نەخۆشیی سیستەمی دەمار و مێشکیش بە هەژمار دێت. گۆڕانکارییە کردارییەکانی لەم بەشانەدان:
لاسکی مێشک
ڕێڕەوە دەمارییەکانی ڕێکخستنی وزە
دەتوانێت ڕۆڵێکی گرینگ لە دروستبوونی ئەم نەخۆشیە بگێڕیت.

سترێس و زەبر(ترۆما) درێژخایەنەکان:

سترێسی زۆر دەتوانێت ببێتە هۆی تێکچوونی سیستەمی دەمار و هۆرمۆنەکان کە لە ئەنجامدا CFS چالاک دەکەن.

هۆکارە بۆماوەییەکان(جێنەتیکی):

پێشینەی بنەماڵەیی لە ڕێژەیەکی بەرچاوی نەخۆشەکاندا هۆکاری سەرەکییە.گرینگترین خاڵ ئەوەیە ئێمە نەخۆشەکە بە تاوانبار نەزانین چونکە CFS ئەنجامی لاوازی، تەمبەڵی یان کەمجووڵەیی نییە؛ بەڵکوو نەخۆشییەکی ڕاستەقینەیە و بنەمایەکی تەواو فیسیۆلۆجی (physiology) هەیە.

نیشانەکانی سەندرۆمی ماندوویەتیی درێژخایەن (CFS): ماندوویەتی سەرەتای چیرۆکەکەمانە!

CFS کۆمەڵێک نیشانەی بەربڵاوی هەیە. گرینگترین تایبەتمەندیی ئەم نەخۆشییە ئەوەیە نیشانەکان لە دوای بچووکترین چالاکیی جەستەیی یان دەروونی خراپتر دەبن.

١.ماندوویەتیی زۆر  و لاوازکەر

• تەنانەت دوای خەوتنی زۆریش هەر بەردەوامە.
• چالاکیی جەستەیی خراپتری دەکات.
• هەندێک جار کەسەکە ناتوانێت لە جێگەی خۆی هەستێت.

٢.زیادبوونی نیشانەکان دوای چالاکبوون (PEM)

دوای پیاسەیەکی کورت، چالاکییەکی زەینی یان تەنانەت وتووێژێکی کورت نیشانەکانی ئەم نەخۆشییە خراپتر دەبن.

٣.خەوی نائاسایی

ئەگەر نەخۆش تەنانەت ١٠ کاتژمێریش بخەوێت هێشتا بە ماندوویەتیییەوە هەڵدەستێت و کوالێتیی خەوەکەی نزمە.

٤.کێشە مەعریفییەکان (تەمی مێشک)

• کەمبوونەوەی تەرکیز و سەرنج
• بیرچوونەوە
• خاویی بیرکردنەوە
• سەختبوونی بڕیاردان

زۆرینەی نەخۆشەکان دەڵێن: «وەک ئەوە وایە مێشکم لە نێو تەمومژێکدا گیری کردبێت».

٥.ئێشی ماسوولکە و جومگە

بەبێ هۆکارێکی دیاریکراو، وەک ئێشی نەخۆشیی ئەنفڵۆنزا وایه.

٦.سەرئێشەی بەردەوام

زۆرجار وەک میگرێن (شەقیقە) خۆی دەردەخات.

٧.گێژبوون و تاقەتنەهێنان لە وەستاندا

لە هەندێک نەخۆشدا سیستەمی دەماریی خۆکار تووشی گرفت دەبێت و کەسەکە دوای وەستان دەستبەجێ تووشی ئەم خاڵانەی خوارەوە دەبێت:

• چوونەسەری لێدانی دڵ
• گێژبوون
• لێڵبینین

٨. هەستیاری بە ڕووناکی، دەنگ و بۆن

لە CFSدا دەمارەکان خێراتر دەورووژێن.

٩.نیشانەکانی پێوەندیدار بە سیستەمی هەرس

• هێڵنجدان (دڵتێکەڵهاتن)
• هەڵاوسان
• سەندرۆمی ڕیخۆڵەی هەستیار(IBS)

١٠.لاوازیی سیستەمی بەرگری

کەسەکان زیاتر تووشی جۆرە جیاوازەکانی هەوکردن دەبن.

چۆن سەندرۆمی ماندوویەتیی درێژخایەن (CFS) دەستنیشان دەکرێت؟

دەستنیشانکردنی سەندرۆمی ماندوویەتیی درێژخایەن (CFS) تاقیکارییەکی تایبەتی نییە ؛ واتە بە پشکنینی خوێن یان MRI دیاری ناکرێت بەڵام دەستنیشانکردنی لە سەر سێ بنەمایە:

١.پشکنینی نیشانەکانی نەخۆش: پزیشک سەبارەت بە ماوە و ئاستی توندیی نەخۆشییەکە پرسیار لە نەخۆش دەکات و لەم خاڵانەی خوارەوە دەکۆڵێتەوە:

• ماندوویەتیی زیاتر لە ٦ مانگ
• چاکنەبوونەوە بە پشوودان
• کەمبوونەوەی تواناییی کارکردن
• بوونی PEM(زیادبوونی نیشانەکان دوای چالاکیی جەستەیی)

٢.ڕەتکردنەوەی نەخۆشییە هاوشێوەکان: پزیشک بۆ ڕەتکردنەوەی هەندێک نەخۆشی وەک:

• کەمخوێنی
• کەمچالاکبوونی تیرۆئید
• خەمۆکی
• نەخۆشییەکانی پێوەندیدار بە دڵ
• کێشەکانی خەوتن

ڕەنگە داوای هەندێک تاقیکاری و پشکنین بکات.

٣.هەڵسەنگاندنی شێوەژیان و کرداری نەخۆش: پزیشک ئاستی وزە، شێوازی خەو، خۆراک و کاریگەریی نەخۆشییەکە لە سەر ژیانی نەخۆش تاوتوێ دەکات.

چارەسەریی سەندرۆمی ماندوویەتیی درێژخایەن (CFS): کۆنترۆڵی نیشانەکان نەک چارەسەری یەکلاکەرەوە

تاکوو ئەمڕۆ چارەسەرییەکی یەکلاکەرەوە بۆ نەخۆشیی CFS نەدۆزراوەتەوە؛ بەڵام چارەسەرە تێکەڵ و بنەڕەتییەکان دەتوانن تا ڕادەیەکی زۆر نیشانەکان کۆنترۆڵ بکەن.

بەشی یەکەم: گۆڕینی شێوەژیان (گرینگترین بەشی چارەسەرییەکەیە)

توێژینەوەکان دەریدەخەن شێوەژیانی ئەوڕۆ پڕە لە سترێسی درێژخایەن، خەوی ناڕێک، کەمیی جووڵە و بەرکەوتنی زۆر لەگەڵ ڕووناکییە دەستکردەکان کە ئەمانە دەتوانن یەکێک  لە هۆکارەکانی زیادبوونی نەخۆشیی CFS لە دەیەی ڕابردوودا بن. جەستەی مرۆڤ بۆ سووڕی سروشتیی خەو، ڕیتمی شەو و ڕۆژ و چالاکیی گونجاو دیزاین کراوە بەڵام ژیانی شارنشینی ئەم سووڕەی تێک داوە. هەر ئەم تێکچوونە بچووکانە لە درێژماوەدا لاوازییی سیستەمی بەرگری، ماندوویەتیی خانەکان و هەوکردنی شاراوەی لەش بەدوای خۆیاندا دێنن.
لە لایەکی ترەوە نەخۆشیگەلێکی وەک کۆڤید-١٩ دەریانخستووە زۆرێک لە کەسەکان دوای هەوکردنی ڤایرۆسی تووشی سەندرۆمی ماندوویەتیی درێژخایەن یان هەمان CFS دەبن. ئەم دیاردەیە کە بە “لانگکۆڤید”دەناسرێت، لێکچوونێکی زۆری لەگەڵ سەندرۆمی ماندوویەتیی درێژخایەن (CFS) هەیە.

١.ڕێکخستنی وزە (Pacing)

Pacing بە واتای ئەوە دێت کە نەخۆش فێر بکرێت پێش تەواوبوونی وزەی جەستەی دەست لە چالاکی هەڵبگرێت. خاڵە گرینگەکانی  Pacing:

• چالاکیی کەم، پشووی کورت و دووبارەکردنەوە.
• ئەم ڕێگایە ڕێگری لە سەرهەڵدانی PEM دەکات.

٢.خەوی ڕێکخراو

• خەوتن و هەستان لە کاتێکی دیاریکراودا
• بەکارنەهێنانی مۆبایل پێش لە خەوتن
• کەمکردنەوەی کافايين
• هەبوونی ڕووتینێکی هێورکەرەوەی شەوانە

٣.ڕێجیمی خۆراکیی گونجاو

نەخۆشانی تووشبوو بە CFS زۆر جار بەم ڕێکارانەی خوارەوە باشتر دەبن:

• ژەمی بچووک و زۆر
• خواردنی میوە، سەوزەوات و پڕۆتین
• دوورکەوتنەوە لە خواردنی شەکر
• شێدارهێشتنەوەی لەش
• دوورکەوتنەوە لەو خواردنانەی کۆئەندامی هەرس دەورووژێنن

٤.چالاکی جەستەیی سووک

پێویستە بزانین وەرزشی قورس قەدەغەیە. بژاردە گونجاوەکان بریتین لە:

• خۆکێشانەوەی هێواش
• پیاسەی کورت
• یۆگا بە ڕادەیەکی کەم

بەشی دووهەم: چارەسەرە دەرمانییەکان

هیچ دەرمانێک تایبەت بە CFSمان نییە؛ بەڵام پزیشک بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان هەندێک دەرمان دەنووسێت و دەرمانەکان بۆ ڕێکخستنی خەو، هێورکردنەوەی ئێش، خەمۆکی و دڵەڕاوکێ، گێژبوون و کێشەی لەسەر پێ وەستان بەکار دەهێنرێن و لەگەڵ ئەم دەرمانانەشدا هەندێک تەواوکەری پێویست بە نەخۆش دەدرێت.

بەشی سێهەم: چارەسەرە نادەرمانی و یارمەتیدەرەکان

١.فیزیۆتراپی: بۆ کەمکردنەوەی ئێشی ماسوولکە و بردنەسەرەوەی نەرمی جەستە

٢. چارەسەری مەعریفی-کرداری(CBT): بۆ کۆنترۆڵی سترێس، دڵەڕاوکێ و باشترکردنی کرداری زەینی

٣.تەکنیکەکانی هێورکردنەوە

• مێدیتەیشێن
• یۆگا
• هەڵکێشانی هەناسەی قووڵ
• شێلان (مەساج)ی سووک

٤.چارەسەر کردن بە ڕووناکی یان ڕێکخستنی ڕووناکیی دەوروبەر: بۆ کەمکردنەوەی ماندوویەتی و ڕێکخستنی ڕیتمی شەو و ڕۆژ.

کاریگەرییە لاوەکییەکانی ماندوویەتیی درێژخایەن

ئەگەر نەخۆشیی CFS چارەسەر و کۆنترۆڵ نەکرێت  دەتوانێت ببێتە هۆی:

• پەککەوتنی کار و خوێندن
• کێشە لە چڕبوونەوە (تەرکیز)
• خەمۆکی
• دابڕان لە کۆمەڵگا
• دابەزینی کوالێتیی ژیان
• تێکچوونی خەو
• کەمبوونەوە بەرگریی لەش

زۆریەک لە نەخۆشەکان بە هۆی تێنەگەیشتنی دەوروبەرییەکانیان تووشی کێشەی دەروونی دەبن، وشیاریی بنەماڵە و کۆمەڵگا زۆر یارمەتیدەرە.

چۆن بزانین پێویستە خێرا سەردانی پزیشک بکەین؟

ئەگەر ئەم نیشانانەی خوارەوە ببینیت پێویستە خێرا پشکنینت بۆ بکرێت:

• ماندووبوونی خێرا و هەناسەسواری
• کەمبوونەوەی کێش بەبێ هۆکار
• تای درێژخایەن
• ئازاری سینگ
• بێهێزبوونی لەناکاو
• گۆڕانکاریی دەمار وەک سڕبوونی یەکلایەنەی لەش یان هەبوونی گرفت لە قسەکردندا

ژیان لەگەڵ CFS: چەند خاڵێکی گرینگ بۆ باشتر کۆنترۆڵکردنی نەخۆشییەکە

١.گوێ لە جەستەت بگرە: هەر نیشانەیەکی بچووک، پەیامێکی ئاگادارکەرەوەیە.

٢.لە چالاکیی زیادە دوور  بکەوە: بەرنامەی ڕۆژانەت کەم بکەوە.

٣.بزوێنەرەکان دەستنیشان بکە:

• کەمخەوی
• سترێس
• گەرما
• چالاکیی قورس

ئەم چوار بزوێنەرە لە نێو نەخۆشەکاندا هاوبەشن.

٤.چالاکیی ڕۆژانەت دابەش بکە: لە جێی ١کاتژمێر کارکردن، ٣ جاری ٢٠ خولەکی چالاکیت هەبێت.

٥. لە دەوروبەر داوای یارمەتی و  پاڵپشتی بکە: زۆریەک لە نەخۆشەکان بەبێ پاڵپشتیی بنەماڵە تووشی کێشەی قورستر دەبن.

ڕۆڵی خێزان و کۆمەڵگا لە باشتربوونی نەخۆشەکان

نەخۆشانی تووشبوو بە CFS زۆرجار بەرەوڕووی کێشەگەلی کۆمەڵایەتی دەبنەوە. چونکە ئەم نەخۆشییە نادیارە و ڕواڵەتی کەسەکە ئاسایی دەردەکەوێت بۆیە ڕەنگە کەسانی دەوروبەر تێگەیشتنێکیان لە ماندوویەتیی نەخۆشەکە نەبێت. ئەم تێنەگەیشتنە ڕەنگە دابڕانی کۆمەڵایەتی، کەمبوونەوەی باوەڕبەخۆبوون و تەنانەت خەمۆکی بە دوای خۆیدا بهێنێت.

پاڵپشتیی بنەماڵە ڕۆڵێکی یەکجار گرینگی هەیە:

• تێگەیشتن لەوەی نەخۆشەکە بۆ خۆی هەڵینەبژاردووە ماندوو بێت.
• پلاندانان بۆ چالاکییەکان بەپێی توانای نەخۆشەکە.
• دروستکردنی ژینگەیەکی هێمن، بەبێ پاڵەپەستۆ و داوەریکردن.
• یارمەتیدان لە کار و باری نێو ماڵ یان ئەو کارانەی پێویستیان بە وزەی زۆرە.

وشیاریی کۆمەڵگایش گرینگیی خۆی هەیە، بۆ نموونە لە شوێنی کار یان زانکۆ بارودۆخێکی لەبار دابین بکات و کاتژمێری کاریی کەمتر یان خوێندنی نیوەکات، کوالێتیی ژیانی نەخۆشەکە بە شێوەیەکی بەرچاو باشتر دەکات.

CFS لە نێو منداڵان و مێرمنداڵاندا

• نیشانەکانی کۆئەندامی هەرس لە نێو منداڵاندا زیاترە.
• کێشە لە چربوونەوە (تەرکیز) و دابەزینی ئاستی خوێندن باوە (شکستهێنان لە خوێندندا).
• دەستنیشانکردنی لە تەمەنی خوارەوەدا قورسترە.

بە کۆنترۆڵکردنێکی دروست، زۆریەک لە منداڵان بە ڕادەیەکی بەرچاو چاک دەبنەوە.

کۆباس

سەندرۆمی ماندوویەتیی درێژخایەن نەخۆشییەکی ئاڵۆز و درێژخایەنە بەڵام بە دەستنیشانکردنێکی دروست و شێوەژیانێکی تەندروست، نیشانەکانی کۆنترۆڵ دەکرێت و کوالێتیی ژیان بەرز دەبێتەوە. پێویستە لە بیرمان بیت نەخۆشانی CFS تەممەڵ یان بێتاقەت نین، ئەوان تووشبووی نەخۆشییەکن کە پێویستی بە تێگەیشتن و پاڵپشتییە.